Symboliek: ter lering en vermaak

Kijkt u weleens naar een schilderij en denkt u: mooi geschilderd, maar wat stelt de voorstelling eigenlijk voor? Dat vakgebied noemen we symboliek in de kunst of Iconografie. Zijn er symbolen, thema’ s of verhalen te herkennen of moet er een verborgen en diepere betekenis worden ontrafeld? Vaak is dit nog niet zo simpel als het lijkt, omdat er verschillende interpretaties van de beeldtaal mogelijk zijn. Een goed voorbeeld van een schilderij dat op verschillende manieren geïnterpreteerd kan worden is het achttiende-eeuwse genrestuk Bellenblazende man en vrouw (1771) in een venster van de Nederlandse schilder Louis de Moni.

Onschuldige voorstelling?

Op het eerste gezicht zien we een onschuldige voorstelling van een jong stel in een huiselijk interieur. De achttiende-eeuwse kijker wist echter wel beter. De lege vogelkooi die rechts aan de muur hangt is een erotisch motief voor de gevangen liefde. Het werkwoord ‘vogelen’ stond destijds gelijk aan copuleren. Daarnaast was een ‘vogelaar’ een koppelaar of hoerenbaas. Het feit dat de vogelkooi leeg is, kan in verband worden gebracht met het verliezen van de maagdelijkheid van de vrouw.

Een vanitasstilleven

Toch wilde De Moni niet enkel de lusten van het aardse bestaan tonen. Dit schilderij bevat namelijk ook symboliek die verwijst naar de vergankelijkheid van het leven. Zo zien we onder de vogelkooi een rozenstruik, waarvan één roos in bloei staat en de andere al aan het verwelken is. De levenscyclus van planten was een zeer geliefd motief binnen het vanitasstilleven. Een vanitasstilleven was bedoeld om de toeschouwer eraan te herinneren dat alles in het leven vluchtig en leeg is. Een ander symbool dat in verband kan worden gebracht met de eindigheid van het leven is de bellenblazende man. Deze beeldtaal staat in de kunstgeschiedenis bekend als homo bulla (letterlijk vertaald: de mens is als een luchtbel). Volgens de Nederlandse humanist Erasmus (1466-1536) is er ‘niets breekbaarder, vluchtiger of lediger dan het menselijke leven, dat daarom lijkt op een luchtbel in het water, die even snel opkomt als verdwijnt’. De jongeman op het schilderij is dus niet vrolijk bellen aan het blazen zoals wij dit vandaag de dag kennen, maar draagt een belangrijke boodschap met zich mee: ondanks de lusten van het aardse bestaan is het leven van de mens net zo kwetsbaar als dat van een zeepbel.

Zoals uit dit voorbeeld blijkt kunt u een schilderij beter begrijpen als u meer van de symobliek of beeldtaal afweet. Ogenschijnlijk lijkt dit een onschuldig, huiselijk interieur, maar als je meer weet, dan blijken er verborgen boodschappen in te zitten. Het schilderij is bedoeld om de kijker eraan te herinneren zich niet te verliezen in de tijdelijke aardse lusten maar zich te richten op het eeuwige, vrome leven. 

Deze blog is geschreven door Dewi Lenselink. Zij is kunsthistorica, gespecialiseerd in de schilderkunst uit de zeventiende eeuw en docente in het middelbaar onderwijs.

 Meer weten over Symboliek in de Kunst? Volg dan onze online cursus!