Rembrandt en Caravaggio

Dat kunstenaars elkaar beïnvloeden is van alle eeuwen. De Romeinen kopieerden al de kunst van de Grieken, waarbij sprake was van zowel imitatie als assimilatie van beeldmotieven. Datzelfde geldt eigenlijk ook voor Rembrandt en Caravaggio. De Italiaanse meester Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610) lijkt invloed gehad te hebben op Noord-Nederlandse Rembrandt van Rijn (1606-1669). Caravaggio is vooral bekend om de behandeling van licht en donker – ook wel chiaroscuro (of clair-obscur) genoemd. Dit stijlkenmerk kunnen we in bepaalde mate terugvinden bij Rembrandt. Moeten de overeenkomsten tussen beide schilders als imitatie of inspiratie opgevat worden?

In Rembrandts vroege jaren als schilder, de zogenaamde Leidse periode (vanaf 1625 tot ongeveer 1631), transformeerde zijn stijl aanzienlijk. De schilder probeerde te onderzoeken hoe het effect van licht kon worden versterkt door gebruik te maken van een gebundelde lichtbron. Door de contrasten te overdrijven wist hij een spotlighteffect op te wekken dat we ook kunnen terugvinden bij Caravaggio. De vraag is alleen of het aannemelijk is dat Rembrandt deze techniek heeft afgekeken bij de Italiaanse Caravaggio. 

Belangrijk om te melden is dat Rembrandt en Caravaggio elkaar nooit hebben ontmoet. Ook is Rembrandt nooit naar Italië afgereisd waar hij eventueel werken van Caravaggio met eigen ogen had kunnen zien. In de kunsthistorische literatuur wordt vooral Pieter Lastman (1583-1633) een rol toegekend. Deze leermeester van Rembrandt zou ervoor hebben gezorgd dat de Nederlandse schilder op de hoogte was van de stijl van Caravaggio. Lastman was tussen 1600 en 1606 in Rome op het moment dat Caravaggio daar ook was. Misschien hebben zij elkaar wel ontmoet… Enkele auteurs menen dat Rembrandts leermeester specifieke motieven ontleende van de Italiaanse meester die vervolgens ook te zien zijn in werken van Rembrandt. Oftewel: via Lastman zou Caravaggio dan (indirecte) invloed hebben gehad op Rembrandt.

Ten tweede kunnen de Utrechtse Caravaggisten een rol hebben gehad. Utrecht had de zetel van de hoogste rooms-katholieke autoriteit in de Noordelijke Nederlanden. Hierdoor had de stad nauwe banden met Rome. Het is aannemelijk dat ook op artistiek gebied een kruisbestuiving plaats vond tussen Nederland en Italië. Zo zijn de licht-donker contrasten goed te zien in de werken van bijvoorbeeld Hendrick ter Brugghen (1588-1629), één van de Utrechtse Caravaggisten. Via deze weg zou Rembrandt geïnspireerd kunnen zijn door Caravaggio’s chiaroscuro effecten. 

Toch is niet iedereen ervan overtuigd dat Caravaggio op de bovengenoemde manieren invloed heeft gehad op Rembrandt. Volgens sommige zag de Nederlandse schilder Caravaggio slechts als inspiratiebron. Hij ontleende beeldmotieven die hij indirect kende via Lastman, maar zette deze in voor zijn eigen doeleinden. Dat lijkt een logische aanname, want als we goed kijken naar de werken van de twee schilders zien we meer verschillen dan overeenkomsten. Zo maakte Rembrandt geen gebruik van rechtstreekse verlichting zoals Caravaggio. De laatstgenoemde houdt de achtergrond veelal donker waardoor de belichte figuren zich hiervan losmaken. Rembrandt is op zijn beurt juist geïntrigeerd door het samenspel dat ontstaat tussen de verschillende dieptelagen in de beeldruimte door middel van licht. De passages in Rembrandts schilderijen vormen vaak een eenheid in de voorstelling. In het werk van Caravaggio is deze afwezig. Kortom: is er sprake van imitatie of inspiratie? Dat Rembrandt zich in zijn vroege periode heeft laten inspireren door de het chiaroscuro effect van Caravaggio is evident. Daarentegen is Rembrandt een eigen weg gegaan. De imitatie zit in het detail dus inspiratie lijkt een duidelijkere lijn. 

Deze blog is geschreven door kunsthistorica Emma Bulens.

Meer weten over Rembrandt of Caravaggio? Beide kunstenaars zijn vertegenwoordigd in onze cursussen, zoals de cursus Meesterwerken of 8 Kunstenaars.